همه ائمه اطهار(ع) باقرالعلوم اند و صادق اند و کاظم اند و رضا هستند؛ و همه آنها عالم و اعلم زمان خود هستند؛ اما به سبب شرایطی که هر یک از این بزرگواران داشتند، فضایلی از ایشان برجسته تر و مشهور می شد. اما علت این که امام رضا(ع) با نام عالم آل محمد خوانده شدند، تنوع و گستردگی علوم و معارف گوناگونی است که به سبب شرایط زمان خویش وارد آن شدند و این در حالی است که چنین شرایط و وضعیتی برای امام صادق ع پدید نیامده بود.

خبرگزاری اهل بیت(ع) ـ ابنا/ سرویس صفحات فرهنگی:

یازدهم ذوالقعده، سالروز میلاد امام هشتم حضرت علی بن موسی الرضا(ع) است.

به همین مناسبت با هدف آشنای بیشتر با شخصیت والای آن امام همام گفتگویی با «دکتر محمدحسین رجبی دوانی» پژوهشگر تاریخ اسلام انجام داده ایم و در آن به بررسی ابعاد مختلف شخصیتی ایشان در عرصه های فردی و اجتماعی پرداخته ایم.

مشروح گفتگوی اختصاصی ابنا با استاد رجبی دوانی را در زیربخوانید:

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
به کوشش: اعظم امیروثوقی (خبرگزاری ابنا)
عکس: خبرگزاری بسیج
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

ابـنا: ضمن تبریک ایام دهه کرامت، به عنوان سؤال اول بفرمایید ویژگی های بارزی که از فضیلت های امام رضا(ع) است و ایشان بیشتر به این القاب شناخته شده بودند، چیست؟

ـــ بسم الله الرحمن الرحیم. همه ائمه اهل بیت(ع) در تمامی فضیلت ها سرآمد همه مردم زمان خود بوده اند؛ اما برخی از آن ها به سببب شرایط و موقعیت ها، در یک عرصه بیشتر جلوه می کردند.
امام رضا(ع) نسبت به سایر امامان بزرگوار، با دو ویژگی خاص بیشتر مطرح و شناخته می شوند؛ یکی این که عنوان "عالم آل محمد(ص)" را دارند که این عنوان را پیشاپیش پیامبر اکرم(ص) به ایشان داده بودند. دومین عنوان نیز "امام رئوف" است.

ابـنا: علت انتساب این القاب به ایشان چه بود؟

ـــ دلیل عنوان اول این بود که عظمت علمی امام(ع) در در عصر خود آن حضرت به شکل علنی جلوه کرد. امام رضا(ع) در حوزه های متنوع علمی با علمای ادیان مختلف و فرقه ها و نحله های فکری گوناگون، مناظرات و بحث های علمی متعددی داشتند، و در این مناظرات، عظمت علمی امام جلوه کرد. به همین سبب آن حضرت را عالم آل محمد(ص) خواندند.
درباره دومین ویژگی ایشان ــ یعنی مهربانی، عطوفت و رأفت فراوان آن حضرت ــ نیز به قدری نسبت به مردم با توجه و احترام برخورد می کردند و حرمت همگان را داشتند که هر کس نزد آن حضرت می آمد دست خالی بر نمی گشت. مثلاً در روایتی داریم که فردی که بشدت نیازمند بود و در سفر دچار مشکل مالی شده بود، خدمت ایشان رسید. امام(ع) وقتی وجهی را برای او تأمین کردند، ان پول را از پشت در به او دادند و فرمودند: "نه من تو را ببینم و نه تو مرا ببین. من این پول را به تو دادم و نیازی به بازگرداندن آن هم ندارم". مرد در راه مانده به حضرت امام رضا(ع) گفت: "وقتی به شهر خود رسیدم، پولی را که شما به من دادید را از جانب شما صدقه خواهم داد". امام فرمودند: "نیازی نیست و من این پول را به تو بخشیدم". یکی از یاران از ایشان می پرسد که چرا چنین کردید و از پشت در وجه را به او پرداختید؟ فرمودند: "برای آن که خواستم ذلت درخواست کردن و نیازمندی او را در چهره اش نبینم و او هم نزد من از این که درخواست کمک کرده است، شرمنده و خجل نباشد". امام در رفتار با دیگران تا این مقدار به جزئیات توجه داشتند. 
نمونه دیگر درباره بردگان است. این افراد با توجهبه اینکه در فرهنگ آن دوره هیچ اعتبار و ارزشی نداشتند، اما با امام(ع) بر سر یک سفره می نشستند. امام با همگان این لطف و عطوفت و مهربانی را داشتند؛ آن هم در حالی که در جایگاه ولیعهد حاکم زمان بودند. معمولاً شرایط کسانی که جایگاه یا منصب سیاسی در دربار دارند و تشریفات و اصولی که در دربار وجود دارد ایجاب می کند که یک مقام مملکتی در برخورد با دیگران ملاحظاتی داشته باشد؛ اما حضرت همه اینها را به سبب لطف و مهربانی که به مردم داشتند زیر پا می گذاشتند و با همه با محبت و عاطفه برخورد می کرد. بنابراین عنوان امام رئوف در میان مردم زمان خویش مطرح و شهره شدند؛ و سپس این صفت و لقب تاریخ را در نوردید و امروز نیز به همین لقب مشهورند.
البته همانطور که گفتم همه امامان ما مهربان و رئوف بودند اما این جلوه در امام رضا (ع) بیشتر از سایر صفات ایشان مشاهده می شود. بنابراین به نام امام رئوف خوانده می‌شوند.

ابـنا: در رابطه با لقب "عالم آل محمد(ص)"چگونه است که این لقب به امام باقر(ع) و امام صادق(ع) که در پرورش شاگردان بسیار و داشتن مجلس درس و بحث شهره بودند، داده نشد؟

ـــ همه این بزرگواران باقرالعلوم اند و صادق اند و کاظم اند و رضا هستند؛ و همه عالم و اعلم زمان خود هستند، اما به سبب شرایطی که هر یک از این بزرگواران داشتند، فضایلی از ایشان برجسته تر و مشهور می شد. درست است که بیشترین حجم حدیث در زمینه های فقهی، اخلاقی و اعتقادی از قول امام صادق(ع) رسیده است اما وجه صداقت رفتار و گفتارشان در بین مردم بیش از علمی که در اختیار مردم قرار دادند، جلوه کرد.
در مورد امام باقر(ع) هم اینطور است که هم شمار شاگردانشان خیلی کمتر از شاگردان امام صادق(ع) است و هم احادیثی که از ایشان باقی مانده کمتر از احادیثی است که از امام صادق(ع) رسیده است؛ اما آن بزرگوار به عنوان شکافنده علوم نامیده شده اند، زیرا برای اولین بار بود که یکی از ائمه اهل بیت(ع) فرصت می یافت علوم گوناگون را این طور در اختیار مردم قرار داد.
علت این که امام رضا(ع) با نام عالم آل محمد خوانده شدند، تنوع و گستردگی علوم و معارف گوناگونی است که به سبب شرایط زمان خویش وارد آن شدند و این در حالی است که چنین شرایط و وضعیتی برای امام صادق(ع) پدید نیامده بود. بخش اعظم احادیثی که از امام صادق(ع) رسیده است، فقهی است و به همین سبب فقه ما "فقه جعفری" خوانده می شود. اما شرایط ایشان برای آن که درباره ادیان گوناگون وارد بحث شوند و یا با نحله ها و مکاتب مختلف فکری و نمایندگان آنها گفتگو و بحث داشته باشند، به گستردگی موقعیتی که برای امام رضا(ع) پیش آمد، نبود. لذا می بینیم که حتی غیر مسلمانان و غیر شیعیان نیز این بزرگوار را عالم آل محمد(ص) می نامیدند و به عظمت جایگاه علمی ایشان اعتراف و اذعان داشتند.

ابـنا: یعنی این لقب صرفاً از سوی پیامبر داده نشده بود بلکه به سبب جایگاه علمی ایشان و از سوی عالمان مسلمان و غیر مسلمان و مردم زمان به ایشان اطلاق شد؟

ـــ بله؛ همه می دانستند که این لقب شایسته حضرت است و با یقین و علم به جایگاه علمی ایشان، آن حضرت را با لقب عالم آل محمد می خواندند و می دانستند ایشان دانشمند خاندان پیامبر اکرم(ص) است.

ابـنا: آیا امام رضا(ع) نیز که به عنوان عالم آل محمد نامیده می شدند، مانند امام صادق(ع) و امام باقر(ع) مکتب درس و بحثی رسمی برای تربیت شاگردان داشتند و مکتب علمی داشتند؟

ـــ نه نداشتند. فقه اهل بیت(ع) در زمان امام صادق(ع) تبیین شده بود؛ کلام شیعه هم در عهد امام صادق(ع) و شاگردان ایشان مطرح و بحث شده بود. در زمان امام رضا(ع) مسائل مستحدثه و سؤال های جدید فقهی پیش می آمد که امام(ع) پاسخ می دادند. البته ایشان در حوزه فقه نیز احادیث و روایاتی دارند اما این ها در کلیات نیست. کلیات را امام صادق(ع) تبیین کرده بودند و امام رضا(ع) در مورد جزئیات و فروعات فقهی حدیث گفته اند. ایشان مکتب خاص فقهی ــ مانند آن چه که امام صادق(ع) و امام باقر(ع) داشتند ــ را نداشتد و روایات فقهی ایشان در حد پاسخ به مسائل مستحدثه بوده است.

ابـنا: شبهاتی از جمله فرزنددار نشدن ایشان در خصوص امامت آن حضرت از سوی مخالفین امامت ایشان مطرح می شد. علت بروز این شبهات چه بود؟

ــ ما دقیقاً اطلاع نداریم مادر حضرت جواد (ع) چه زمانی به همسری ایشان در آمدند و آیا زمان طولانی همسر ایشان بودند و فرزند دار نمی شدند و دیرهنگام صاحب فرزند شدند؟ آن موقع تعدد زوجات مرسوم بود و ائمه(ع) بنا بر موقعیت های مختلف، ازدواج های متعدد داشتند؛ اما علت این که چگونه همسران دیگر امام(ع) لیاقت آن را نداشتند که از امام فرزند دار شوند، بدرستی نمی دانیم. آن چه مسلم است اینکه ایشان در سن نسبتاً بالا ــ یعنی در 47 سالگی  ــ دارای فرزندشان امام جواد(ع) شدند...

ابـنا: برای ایشان فرزند دیگری غیر از امام جواد(ع) ذکر نشده است؟

ـــ در منابع اهل سنت، تا 5 فرزند برای آن حضرت بر شمرده اند. برخی از نویسندگان شیعه هم به همین اشاره ای کردند و حداقل برخی گفته اند غیر از امام جواد(ع)، دختری به نام «فاطمه» هم داشته اند. در برخی منابع اهل سنت، تعداد دختران و پسران بیشتری ذکر شده است. اما آن چه بیشتر شهرت دارد این است که یک فرزند داشته اند و ایشان حضرت جواد(ع) بوده است. لذا برای برخی سؤال شده بود که چرا آن حضرت صاحب فرزند نمی شوند و این فرزند نیز در اواخر عمر حاصل شده است؟

ابـنا: این که گفته می شود یکی از فضایل شیعیان امام رضا این است که هر کس امامت ایشان را پذیرفته امامت امامان بعد را نیز پذیرفته است، چه مبنایی دارد؟

ـــ چون دیر فرزند دار شدن امام رضا(ع) برای برخی، مشکل اعتقادی ایجاد کرد. به بیان دیگر، خود دیر به دنیا آمدن فرزند امام(ع) مسئله خیلی مهمی نبود؛ بلکه مسئله مهم این بود که وقتی امام رضا(ع) به شهادت رسید، امام جواد(ع) 8 سال بیشتر نداشت و برای برخی شیعیان این شبهه پیش آمد که آیا شخص نابالغ می تواند امام باشد؟ و بر همین اساس، برخی دچار انحراف شدند؛ زیرا برای اولین بار این مسئله پیش می آمد که کودکی به امامت برسد.
این مسئله برای برخی از شیعیان به قدری سنگین بود که از اعتقاد به امامت امام رضا(ع) نیز برگشتند و گفتند آخرین امام، همان امام موسی بن جعفر(ع) بوده است و پیرو فرقه واقفیه شدند که در امامت امام کاظم(ع) وقوف کرده بودند و می گفتند آن حضرت غیبت کرده است و باز خواهد گشت.
عده ای نیز که به آن سمت و سو گرایش پیدا نکردند، در این که آیا امام جواد(ع) از علم کافی برخوردارهست یا نه و آیا می توان او را به عنوان امام پذیرفت، دچار تردید شده بودند که بعداً وقتی عظمت علمی ایشان را در سن طفولیت دیدند، طرز تفکرشان تغییر کرد.
لذا این نکته که فرمودید مبنی بر این که کسانی که امام رضا(ع) و بعد از آن حضرت، امام جواد(ع) را به عنوان امامت پذیرفتند، "شیعه امامیه کامل" محسوب می شوند از همین روست؛ زیرا در پی پذیرش امامت امامی در سن پایین مسئله برای آن ها حل شد و وقتی امام هادی(ع) نیز در سن پایین به امامت رسیدند، پذیرفتند. همچنین وقتی امام زمان ـ ارواحنا فداه ـ در 5 سالگی به امامت رسیدند، برای شیعه پذیرفته شده است.

ابـنا: چرا با وجود تصریح امام رضا(ع) بر امامت امام جواد(ع) این شبهه رخ داد؟

ـــ چون سابقه نداشت کودکی در آن سن به امامت برسد. لذا با وجود این که امام رضا(ع) نیز ایشان را معرفی کرده بودند، برای خیلی افراد، حتی برخی از بزرگان اصحاب امام رضا(ع)، این مسئله جای شک بود که مگر می شود از یک کودک به عنوان حجت خدا تبعیت کرد؟ و آیا این کودک علم کافی دارد و می تواند صلاح را تشخیص بدهد؟
پیش از امام جواد(ع)، کم سن و سال ترین فرد از امامان بزرگوار 20 ساله بود و این برای بار اول بود که کودکی در سن 8 سالگی به امامت می رسید. پس هضم این مطلب برای خیلی افراد سنگین بود و منجر به تردید آنها در امامت امام جواد(ع) و پدر بزرگوار ایشان گردیند.
البته این ناتوانی ناشی از کمی بصیرت و نداشتن قدرت تحلیل است. بر فرض اگر بر امامت امام جواد(ع) هم شک داشتند، نباید از امامت امام رضا(ع) بر می گشتند. این نشان دهنده ضعف مبانی اعتقادی آن ها بود زیرا ما از زمان امام صادق(ع) نقل داریم که ایشان امامت امام جواد(ع) را در 8 سالگی پیش بینی کرده بودند.

ابـنا: امام صادق(ع) چه فرموده بودند؟

ـــ روزی یک نوجوان همراه با «ابوبصیر» وارد مجلس امام صادق(ع) شد. حضرت فرمودند: "بزودی زمانی می رسد که امام شما در چنین سن و سالی باشد". مردم تعجب کردند و پرسیدند: به این نوجوانی؟ ایشان پاسخ دادند: "بلکه از این هم کوچکتر".
امام صادق(ع) این مسئله را مطرح کرده بودند که این اتفاق شدنی است؛ زیرا ممکن است اقتضای قدرت الهی این باشد که چنین شود. اما با همه این زمینه سازی ها و سفارش هایی که از پیش صورت گرفته بود، برخی نتوانستند این مسئله را هضم کنند و دچار انحراف شدند.

ابـنا: روش برخورد امام رضا(ع) با نمایندگان مکاتب مختلف چگونه بوده است و ایشان چه شیوه ای را در این باره در پیش گرفته بودند؟ 

ــــ امام رضا(ع) یک روش بسیار منطقی، عقلانی و به دور از تعصب همراه با استدلال های محکم را در این مناظرات پیش می گرفتند. کسانی که با امام رضا(ع) بحث می کردند یا پیرو دین دیگری بودند و یا اینکه اساساً ملحد بودند و اصلاً اعتقادی به مبدأ و معاد نداشتند و مسائلی را به عنوان شک و شبهه یا اشکال به مبانی و اعتقادات اسلامی مطرح می کردند. امام(ع) نیز با منطق نیرومند و استدلال به اینها پاسخ می دادند و آنها را قانع می کردند.

ابـنا: اکنون ما در زمانی زندگی می کنیم که شاید به دلیل گستردگی اطلاعات و آسانی تبادل اطلاعات و دسترسی به افراد مختلف، شرایطی مشابه با شرایط عصر امام رضا(ع) داشته باشد. آیا می توان از شیوه ایشان در برخورد با این افراد برای امروز الگوبرداری کرد؟

ـــ خیر، نمی توان کاملا آنگونه رفتار کرد؛ چون کار افرادی که با امام رضا(ع) بحث می کردند، برای تخریب اعتقادی مردم مسلمان نبود یا جنبه سیاسی نداشت؛ و لذا ایشان با آنها این چنین برخورد می کردند. اما اکنون آنچه که ما در شبکه های ماهواره ای و سایت های تجهیز شده از سوی دشمنان اسلام شاهد هستیم با آنچه که در ایام امام رضا(ع) بود متفاوت است. در این شبکه ها و سایت ها، مباحث برای کشف مجهول مطرح نمی شود بلکه برای سست کردن اعتقادات و تخریب باورهای مردم ما انجام می شود. اگر واقعاً بحث علمی و سؤال بود، حرفی نداشتیم اما اینها دنبال آن هستند که مردم ما را از آن اعتقاداتی که تضمین کننده پایداری آنها و کشور در برابر دشمن در این 35 سال بوده است، تخریب و تضعیف کنند. یعنی بحث، بحث امنیتی ـ سیاسی است نه فکری.
لذا باید اولاً توجه داشته باشیم وقتی مخالفین و دشمنان با این انگیزه وارد می شوند در زمین آن ها قرار نگیریم. بله اگر کسانی سؤال واقعی دارند یا شک و شبهه ای در مسئله ای دارند با همان شیوه های مطلوب و پسندیده امام رضا(ع) می توان با آنها بحث کرد و بدون تعصب سخن آنها را شنید و پاسخ های اقناعی به آن ها داد. اما در موقعیتی که قصد از سؤال، قصد سوء است ما نباید به گونه ای رفتار کنیم که منتظر باشیم که آنها چه می گویند و بعد ما چه جوابی داشته باشیم. بلکه باید اینها را به طور کلی، تحریم و بایکوت کرد و در برخی موارد با استفاده از همان ابزارهای که در خدمت گرفته اند، خباثت آنها را مطرح کرد.
البته ما برای همه این مسایلی که آن ها مطرح می کنند، پاسخ داریم و کسانی که لازم دارند پاسخ ها را بشنوند بدون گرفتن این مواضع خصمانه، می توانند در یک محیط علمی سؤالات خود را بپرسند و پاسخ هایشان را بشنوند.
من می خواهم بر این نکته تأکید کنم که دشمن می خواهد به طور مرتب با شبهه افکنی ها و به چالش کشاندن اعتقادات ما، ما را به دنبال خود بکشاند. اگر ما هم این چنین برخورد کنم که آنها شبهات را مطرح کنند و ما مدام پاسخ دهیم، باید کار و زندگی را رها کنیم و مدام به شبهاتی که آنها مطرح می کنند پاسخ دهیم. باید هم هوشمندانه به شبهات پاسخ داد و هم پیرو خواست دشمن عمل نکرد و مبتکرانه در برابر این رسانه ها عمل کنیم.
به عبارت دیگر شیوه امام رضا(ع) را باید در برابر جوانان و مردم مان که مورد هجمه دشمن قرار گرفتند و یا افراد آزاده ای که به دنبال حقیقت هستند، به کار بگیریم ولی در برابر رسانه های معاند و مهاجم باید مبتکرانه تر عمل کنیم.

ابـنا: با تشکر از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید.